مبارزان کمونیست
ناظران می‌گویند؛ ویروس کرونا با الهیات شیعه چه می‌کند؟
یاسر میردامادیپژوهشگر دینی
شیوع ویروس کرونا از قم شهر مذهبی آغاز شد، در حالیکه انتظار می‌رفت برای جلوگیری از انتشار این ویروس مرگبار اقدامات سختگیرانه مانند قرنطینه قم یا مراکز مذهبی آن پیش‌بینی شود اما این انتظار برآورده نشد. یاسر میردامادی پژوهشگر دینی در یاداشتی برای صفحه ناظران به این موضوع پرداخته است.
در حالی که منشاء ویروس کرونا در ایران از قم اعلام شد، و این خبر هم ابتدا تنها پس از فوت دو نفر تأیید شد، چرا برای پرهیز از شیوع این ویروسِ مسری، قم قرنطینه نشد و یا دست‌کم حرم فاطمه معصومه موقتاً تعطیل نشد؟ برای فهم اهمیت این پرسش مقایسه قم و نجف چشم‌گشا خواهد بود.
در حالی که موارد ابتلا به کرونا در نجف هنوز بسیار اندک گزارش شده و تا کنون قربانی‌ای هم در این شهر گزارش نشده است، درهای حرم امام اول شیعیان برای پیشگیری از شیوع ویروس کرونا برای چند روز بسته شد. از این گذشته، با وجود آن‌که هنوز موردی از ابتلا به کرونا در مکه و مدینه گزارش نشده است، عربستان سعودی عمره مفرده را برای زائران خارجی ممنوع اعلام کرد. از این گذشته، در ایران حرم شاه عبدالعظیم و شاهچراغ نیز برای مقابله با شیوع ویروس کرونا محدودیت‌هایی برای تجمع و زیارت برقرار کردند.
با توجه به این که از دیدگاه مسلمانان کعبه و قبر پیامبر در مدینه از مقدس‌ترین مکان‌ها اسلامی است و از دیدگاه شیعیان نیز قداست حرم امام اول شیعیان بیش از قداست حرم فاطمه معصومه (خواهر امام هشتم شیعیان) است و نیز موارد ابتلا در قم نیز رو به افزایش است، پس چرا قم قرنطینه نشد و یا دست کم حرم فاطمه معصومه موقتاً تعطیل نشد؟
در حالی که مسؤولان وزارت بهداشت ایران اعلام کردند که قرنطینه کاری علمی نیست بلکه روشی قدیمی و مربوط به عصر جنگ‌های جهانی است و خود مردم باید رعایت کنند، غلامعلی جعفرزاده نماینده رشت در مجلس در مصاحبه با روزنامه “جهان صنعت” گفت با فوت نخستین نفر باید سریع قم را قرنطینه می‌کردند اما چون قم شهری مذهبی است با موضوع امنیتی برخورد شد. جعفرزاده از وزیر بهداشت پرسیده بود آیا زور روحانیت قم به علم چربید؟
احمد امیرآبادی نماینده قم در مجلس نیز با غیر واقعی خواندن آمار اعلام شده از قربانیان کرونا در قم و با اظهار این که از نظر او آمار واقعی بالاتر از آمار رسمی است، گفته بود “شورای تامین استان قم باید حرم حضرت معصومه (س) را تعطیل کنند در این باره مراجع هم مخالف نیستند چون بحث جان مردم در میان است.”
در میان تحلیل‌گران گرایشی وجود دارد که قرنطینه نشدن قم یا تعطیل نشدن حرم فاطمه معصومه را مصداقی از “نزاع دین و بهداشت” تحلیل کنند. از نظر این تحلیل‌گران، روحانیان شیعه در گذشته در مقابل بخشی از سازوکارهای بهداشتی جدید مانند آب لوله‌کشی و دوش مقاومت می‌کرده‌اند و مقاومت آن‌ها حالا نمود جدیدی یافته است: مقاومت در مقابل قرنطینه بهداشتی قم یا تعطیلی حرم برای پرهیز از شیوع ویروس کرونا. در باب این استدلال چه می‌توان گفت؟
از برخی استثناها که بگذریم فقیهان شیعه دیگر مدت‌ها است که نزاع “دین و بهداشت” را تا حدود زیادی به سود پزشکی جدید وانهاده‌اند و بارها حتی در فتواهای خود بر مرجعیت پزشکان در امور پزشکی تأکید کرده‌اند. وانگهی، حتی یک فقیه را در نیم قرن اخیر نمی‌توان سراغ گرفت که به جای درمان پزشکی به حرم امامان شیعه دخیل ببندد و یا به جای دوا و درمان تربت امام حسین مصرف کند.
از این گذشته، اگر این بار هم “نزاع دین و بهداشت” در میان بود باید در نجف، مکه و مدینه و دیگر حرم‌های شیعی هم مقاومت مذهبی در مقابل تعطیلی حرم یا محدودیت تجمع در آن صورت می‌گرفت، که نگرفته است.
از آن‌جا که برای تعطیلی حرم در قم تا کنون مخالفتی از سوی عموم متدینان یا مراجع تقلید ابراز نشده و حرم در نجف نیز بی هیچ مخالفتی از سوی مراجع تقلید یا عموم متدینان بسته شد، می‌توان گفت مخالفت با تعطیلی حرم فاطمه معصومه یا قرنطینه قم بیشتر سیاسی-امنیتی است تا مذهبیِ صرف. تعطیلی حرم یا قرنطینه کردن قم به معنای به رسمیت شناختن بحران است و به نظر می‌رسد که حاکمیّت تلاش می‌کند اوضاع را عادی جلوه دهد و با پرهیز از اعلام بحران جلوی آن را بگیرد. در عین حال، مخالفت‌ها با تعطیلی حرم یا قرنطینه قم گرچه احتمالا بیشتر سیاسی-امنیتی است تا مذهبیِ صرف، همچون همیشه برای توجیه آن رنگ مذهبی به آن زده می‌شود، به ویژه از سوی روحانیان میان‌مرتبه نزدیک به حکومت.
مثلا سید علی اکبر حسینی‌نژاد، روحانی مشاور تولیت حرم فاطمه معصومه، گفته بود “تعطیل کردن حرم چه ضرورتی دارد؟ مردم خودشان باید مراقب باشند. تعطیل کردن حرم پیام تلخی دارد، اینجا پناهگاه مردم است و نشستن مردم در گوشه‌ای از حرم و صحن، مشکلی پیش نمی‌آورد. حالا زائران به ضریح دست نزنند و لمس نکنند و معمولا زائران توجیه هستند و مراعات می‌کنند.”
محمد سعیدی امام جمعه قم و تولیت حرم فاطمه معصومه هم در اظهارات مشابهی گفته بود: “ما این حرم مقدس را دارالشفا می‌دانیم، دارالشفا یعنی مردم بیایند و از امراض روحی و جسمی شفا بگیرند. باید باز باشد و مردم با قوت بیایند.” او البته افزوده بود که “ما احتیاط را هم شرط می‌دانیم و مسایل بهداشتی را هم رعایت می‌کنیم.”
در این توجیه مذهبی برای باز نگه داشتن حرم، تعطیلی حرم چه “پیام تلخی” ممکن است داشته باشد؟ از توضیحات حسینی‌نژاد و سعیدی برمی‌آید که از نظر آن‌ها حرم “دار الشفا” و “پناهگاه” است و اگر تعطیل شود یعنی به هنگام بلا حتی حرم هم شفا و پناه نیست و این از نظر آن‌ها پیامد الهیاتی “مخرّبی” برای ایمان مذهبی مردم دارد. همین نگرانی را به شکلی صریح‌تر محمدمهدی فاطمی صدر، روحانی نزدیک به سپاه قدس، در توییتی ابراز می‌کند: “روشن‌فکری دینی در ایران له‌له این را می‌زند که کاری که آشویتس با الاهیات یهود کرد، کرونا با الاهیات شیعه بکند.”
بیشتر بخوانید:
- کرونا در ایران؛ مراجع تقلید چه می‌گویند؟
- ایران؛ کرونا و فقدان مرجع معتبر و رسمی
- کرونا در ایران جان ‘دست کم ۲۱۰ نفر’ را گرفته است
- ‘خداناباوری ایرانی’؛ آیا دین و خداناباوری ناسازگارند؟
نگرانی الهیاتی از کرونا در شکل کلان آن این است که: اگر کرونا “عذاب الهی” است چرا به قم رسید و یا دست‌کم چرا از قم شروع شد؟ شهری که بر اساس حدیثی منسوب به امام هفتم شیعیان، “آشیانه (عشّ) آل محمد و پناهگاه شیعیان او” است (حدیث مشابهی در باب قم به امام ششم شیعیان نیز منسوب است). نگرانی الهیاتی از کرونا در شکل خرد آن هم این است که: چگونه ممکن است در و دیوار و ضریح حرم، که زائران برای تبرک و شفا به آن‌ها دست می‌کشند و به صورت خویش می‌مالند، خود عامل گسترش ویروس کرونا باشد؟
شهاب‌الدین حائری شیرازی، مدرّس حوزوی، در نوشته‌ای این نگرانی را این‌گونه بیان می‌کند: “پزشکان چنین تماسهایی را در شرایط فعلی موجب گسترش ویروس بسیار خطرناک کرونا، که ممکن است با دستِ آلوده به ضریح منتقل شده باشد، می‌دانند. از طرفی منع مردم از دست گذاردن و بوسیدن ضریحی که بارها برای شفای امراض جسم و روح آن را عاشقانه لمس نموده و بوسیده‌اند نیز ممکن است موجب تضعیف اعتقاد مردم شود.”
همین دغدغه الهیاتی بود که خود را در مقاله‌‌ای شبه علمی در پایگاه خبری حرم فاطمه معصومه نشان داد. در این مقاله، که نویسنده آن مشخص نشده بود و پس از بازتاب منفی از روی این پایگاه برداشته شد و محتوای آن نیز تکذیب شد، آمده بود که در و دیوار و ضریح حرم به علت جنس نقره‌ای آن مانع آلودگی به ویروس است.
حائری شیرازی، که خود امام جماعت مسجدی در تهران است، به نگرانی الهیاتی فوق این‌گونه پاسخ می‌دهد: “هیچ دلیلی نداریم که به استناد آن، ضریح مطهر، آلوده به ویروس و سبب انتقال آن نشود که البته این امر از طریق پزشکی نیز قابل اثبات و تجربه است، لذا همانگونه که از ملوث [آلوده] نمودن ضریح مطهر به پلیدی‌ها نظیر خون جلوگیری می‌شود، بجاست از آلودگی محتمل آن به منشأ امراض مهلکی مثل ویروس کرونا هم جلوگیری شود.”
این یعنی “ضریح مطهر” نه تنها می‌تواند، مثل هر مکان دیگری، آلوده شود که می‌تواند تبدیل به منشاء بیماری‌های مسری شود، یعنی نه تنها دست‌کم در مواردی شفا ندهد که بیمار کند. پس با ضریح و حرم هم، دست‌کم از جهت بهداشتی، باید به همان شیوه‌ای رفتار شود که با مدارس و دانشگاه‌ها رفتار شد: تعطیلی موقت تا رفع نگرانی از شیوع کرونا. این داوری اما پیامد الهیاتی مهمی دارد: دست‌کم به لحاظ بهداشتی، حرم مکانی سکولار است. به نظر می‌رسد که بخشی (اگر نگوییم بسیاری) از روحانیان و متدینان، تا جایی که پای بهداشت در میان است، مشکلی با سکولار دیدن حرم ندارند. از این گذشته، وقتی سمّ بر بدن برخی امامان شیعه (و بر اساس یک روایت بر بدن فاطمه معصومه) اثر کرده است و به گواه تاریخ علت درگذشت آنان مسمومیت بوده است، چگونه ممکن است آلودگی ویروسی بر در و دیوار و ضریح آن‌ها اثر نگذارد؟
با این حال، می‌توان حدس زد که تمام این نگرانی‌های مذهبی، به ویژه هنگامی که از سوی روحانیان نزدیک به حکومت ابراز می‌شود، می‌توانست رخت بربندد و یا چندان پیش نیاید اگر حاکمیت با قرنطینه قم یا تعطیلی حرم مخالف نکرده بود.
اگر حاکمیت تصمیم به قرنطینه قم و یا دست‌کم تعطیلی حرم گرفته بود روحانیان نزدیک به حکومت نیز با تأکید بر “وجوب رعایت توصیه‌های بهداشتی مراجع ذی صلاح” به چنین تصمیمی گردن می‌نهادند و نگرانی مذهبی چندانی هم در میان آن‌ها شکل نمی‌گرفت و یا دست‌کم بروز نمی‌یافت.
